Krnąbrne zachowanie - jak sobie z nim poradzić?

Niezależność dziecka
Wszystkim dzieciom zdarzają się chwile nieposłuszeństwa, braku reakcji na konkretne polecenia czy też nie stosowania się do ogólnych zasad panujących w domu. Nieposłuszeństwo osiąga punkt kulminacyjny w drugim roku życia dziecka i z czasem stopniowo maleje. Wyniki badań wskazują, że normalnie rozwijające się 4-, 5-latki słuchają około dwóch trzecich poleceń rodziców. Te przemijające przypadki nieposłuszeństwa związane są ze zrozumiałą aczkolwiek irytującą ekspresją rozwijającej się niezależności dziecka. Niemniej jednak, jeśli rodzice mają przygotować dziecko do dorosłości, pewien stopień posłuszeństwa jest konieczny.

Mały buntownik

We wczesnym okresie życia (od urodzenia do siedmiu, ośmiu lat), przestrzeganie pewnych poleceń i instrukcji rodzicielskich ma decydujące znaczenie dla opanowania przez dziecko podstawowych umiejętności społecznych, intelektualnych i fizycznych. Stanowcze, lecz pełne miłości ramy dyscypliny pomagają dziecku stworzyć własne wytyczne i czynniki kontrolne, dzięki którym może przewidywać konsekwencje swoich działań i samemu się dyscyplinować. Brak ukierunkowanych działań rodzica wobec dziecka prowadzi do występowania we wczesnych latach życia zaburzeń opozycyjno-buntowniczych, a w późniejszych (od mniej więcej siódmego roku życia) – poważnych zaburzeń zachowania.

Uwaga na odwet
Szczególna cechą zaburzeń zachowania jest dość trudna do pohamowania agresja. Pojawia się jako naturalny, choć męczący efekt uboczny socjalizacji. Już u niemowląt pojawia się gniew – niemowlę nie toleruje braku zaspokajania swoich potrzeb i w chwili frustracji uderza swoich rodziców, którzy przytulaniem chcą wynagrodzić dziecku chwilową rozłąkę. Do typowych przejawów nieukierunkowanego gniewu małych dzieci należy: tupanie, wstrzymywanie oddechu, krzyki i tym podobne. Im młodsze dziecko tym silniejsze żądania natychmiastowego zaspokajania potrzeb. W miarę dorastania przypadkowe, nieukierunkowane i rozproszone przejawy pobudzenia emocjonalnego stają się coraz rzadsze, ustępując miejsca zachowaniom agresywnym o charakterze odwetowym. Zalicza się do nich rzucanie przedmiotami, mocne chwytanie, szczypanie, bicie, uderzanie, przezywanie, kłócenie się i wymuszanie. Małym dzieciom niełatwo jest cierpliwie czekać i ładnie prosić, być hojnym, rozważnym i zdolnym do poświęceń.

Czternaście wymuszeń
Od najwcześniejszych lat u dzieci występuje około czternastu zachowań wymuszających: napady złości, płacz, marudzenie, krzyk, rozkazywanie itp., które stosują w celu wywierania wpływu na rodziców. Zachowania wymuszające stopniowo zanikają, od największej intensywności w drugim roku życia do bardziej umiarkowanego poziomu w chwili pójścia do szkoły. Zachowania wymuszające starszych, agresywnych chłopców i dziewcząt na poziomie porównywalnym do etapu dwu-. trzylatka są przykładem zahamowanego rozwoju. Nauka umiejętności społecznych jest istotnym elementem eliminowania agresywnych zachowań. Wiele badań zgodnie potwierdza, że agresywne zachowania dzieci może być związane z długotrwałymi, nieprawidłowymi postawami i metodami wychowawczymi. Według nich zbyt swobodna dyscyplina w połączeniu z wrogimi postawami rodziców, prowadzi do kolejnych bardzo agresywnych i niekontrolowanych zachowań.

Przemoc rodzi przemoc
Rodzice z wrogimi postawami najczęściej nie akceptują i ganią dzieci - nie okazują im uczucia, nie rozumieją ich, ani niczego im nie wyjaśniają, stosują wiele kar fizycznych, ale nie tłumaczą, dlaczego w ten sposób wykorzystują swoją władzę. Istnieje związek między nadmiernym stosowaniem kar fizycznych przez rodziców w domu, a wysokim poziomem agresji ich dziecka poza nim. Przemoc rodzi przemoc-dziecko uczy się, że siła to potęga.

Dyscyplina ponad wszystko
W prawidłowym rozwoju dziecka w czwartym roku życia zdecydowanie poprawia się umiejętność powstrzymywania się od rozkazywania, zachowań destrukcyjnych i prób wymuszania za pomocą agresji. W piątym roku życia dzieci rzadziej uciekają się od słowa „nie”, rzadziej są nieposłuszne i rzadziej zachowują się aspołecznie niż ich młodsze rodzeństwo. Zmniejsza się liczba napadów złości. Ważne jest postawienie granicy tam, gdzie brak posłuszeństwa, agresja bądź inne przykłady złego zachowania, zaczynają być nadmierne, nieproduktywne, a co za tym idzie, dysfunkcyjne. W celu ograniczenia złych zachowań stosuje się określone strategie dyscyplinowania dziecka, przy czym słowo „dyscyplina” oznacza kierowanie, dopingowanie, ustalanie jasnych granic oraz dawanie dobrego przykładu.

Ucieczka do sprawdzonych technik
Jeżeli chcemy pomóc maluchowi pozbyć się niepożądanych zachowań i nauczyć go zachowywać się odpowiednio, możemy zastosować następujące metody:

- pozytywne wzmocnienia: nagradzamy pożądane zachowania dziecka na zasadzie „Przyłapuj dziecko na dobrym, a nie na złym zachowaniu”, nagrodą mogą być słodycze, ulubione zajęcia, pochwały, dopingowanie, które następują bezpośrednio po konkretnym zachowaniu dziecka:

- pochwała-ignorowanie: przyjmujemy zasadę, że dziecko robi wszystko, żeby inni, a zwłaszcza rodzice skupili na nim uwagę, zawsze sprawdza się następująca zasada: dobre zachowanie + wzmocnienie (nagroda) = jeszcze lepsze zachowanie, dobre zachowanie + brak wzmocnienia = pogorszenie zachowania, złe zachowanie + wzmocnienie = jeszcze gorsze zachowanie (wzmocnienie to skupienie na dziecku uwagi rodzica), złe zachowanie + brak wzmocnienia = poprawa zachowania. Złe zachowanie, takie jak napad złości połączony z rzucaniem się np. na podłogę, należy ignorować, dziecko po pewnym czasie samo się uspokoi, a nie uzyskawszy wzmocnienia zaprzestanie takich działań;

- izolowanie od wzmocnień pozytywnych: stosujemy wykluczenie z jakiegoś działania, np. dziecko na skutek złego zachowania zostaje wykluczone z zabawy, nie może włączyć się do ulubionego działania, ale może je obserwować, wykluczenie powinno trwać najwyżej kilka minut np. 3 do 5;

- koszt zachowania: polega na odebraniu dostępnych w danej chwili przywilejów, na przykład dziecko nie posprzątało zabawek, nie może oglądać programu telewizyjnego;

- uczenie się przez obserwację (modelowanie): polega na dawaniu dzieciom dobrego przykładu własnym zachowaniem, ponieważ dzieci naśladują innych, modelują swoje zachowanie na podstawie obserwacji ważnych osób w swoim otoczeniu, kopiując ich słowa i postępowanie.

Najważniejsza jest miłość
Reasumując należy podkreślić, że żadne metody nie odniosą pożądanego skutku, jeżeli nie okażemy dziecku należytej miłości, akceptacji i pozytywnej uwagi. Jeżeli dziecko ufa swoim rodzicom, kocha ich i szanuje (mówiąc innymi słowami identyfikuje się z nimi), wówczas jego pragnienie, by sprawić im przyjemność powoduje, że stosowane przez nich nagrody i kary mają ogromne znaczenie.

Uczucie to najlepsza siła napędowa uczenia się.

K. Smułkowska
na podstawie M.Herbert „Krnąbrne zachowanie”