Schron w ogródku

Czy żołnierzom polskim  udało się odeprzeć nacierające wojska niemieckie i to dwa razy?  Czy możemy zobaczyć schrony, dotknąć ich, dojechać do nich rowerem albo samochodem? I ostatnie pytanie: czy ktoś z Was ma schron w ogródku i jeździ obok niego kosiarką do trawy? Są tacy, którzy mają!

Na te pytania znajdziemy odpowiedź, udając się na wycieczkę kilkanaście kilometrów za Bydgoszcz, szlakiem polskich fortyfikacji z 1939 roku nazwanych w historiografii Przedmościem Bydgoskim. Zapraszam przez tory, lasy, pola i ogródki na fragment umocnień na linii Kruszyn-Osówiec.

Przedmoście Bydgoskie – lokalizacja

Przedmoście Bydgoskie to nazwa polskiej pozycji obronnej z okresu kampanii wrześniowej. Zlokalizowana jest na zachód i północ od Bydgoszczy. Przedmoście obsadzone było przez 15 Dywizję Piechoty Wielkopolskiej, dowodzoną przez generała brygady Zdzisława Przyjałkowskiego, która wchodziła w skład Armii Pomorze generała dywizji Władysława Bortnowskiego.
Linie umocnień zostały wybudowana przez saperów i okoliczną ludność, której płacono za wykonane prace.

Linia umocnień Przedmościa Bydgoskiego rozciągała się łukiem od Górnego Kanału Noteckiego do Brdy i dalej do Wisły. Pozycję podzielono na trzy odcinki: południową, główną i północną.

Odcinek południowy biegł wzdłuż wschodniego brzegu Górnego Kanału Noteckiego do Zamościa i dalej do Kanału Bydgoskiego. Interesujący nas główny fragment zaczynał się w Zielonczynie, dalej biegł przez Kruszyn, Osówiec, Szczutki, do Tryszczyna. W Wojnowie znajdowała się pozycja ryglowa, która była łącznikiem pomiędzy naszym Przedmościem Bydgoskim, a pozycją Jezior Koronowskich. Ostatnia północna pozycja biegła od Tryszczyna, przez Bożenkowo, Żołędowo, Augustowo, Borówno, do Strzelc Dolnych nad Wisłą.

Kiedy i ile schronów wybudowano?

Prace przy budowie umocnień rozpoczęto za późno, bo na wiosnę, dokładnie w kwietniu 1939 roku. Przedmoście Bydgoskie składało się z okopów strzeleckich, zasieków z drutu kolczastego, pól minowych,  rowów przeciwpancernych i schronów bojowych.

Najsilniej ufortyfikowany był rejon między Kruszynem i Osówcem, który zobaczycie na zdjęciach. Planowano budowę 40 schronów żelbetowych oraz 20 drewniano-ziemnych. Jak to często bywa, czas nie pozwolił na realizację planu inwestycyjnego.

Zrealizowano 17 schronów żelbetowych i przy kilku rozpoczęto wykonanie fundamentów. Obiekty na opisywanym odcinku podzielono na dwa rygle, które miały blokować dwie drogi do Bydgoszczy: w Kruszynie drogę Nakło – Bydgoszcz (obecna krajowa 10, widać je z drogi!) i Osówcu: drogę Mrocza – Wojnowo – Bydgoszcz. W praktyce ryglowano dwie drogi biegnące do Bydgoszczy z kierunku zachodniego – spodziewanego kierunku ataku.

Budowa schronów

Skrócona budowa na przykładzie typowego schronu tradutoru dwustronego z przelotnią o nr 13 w Osówcu. Monolityczna budowla betonowa na planie prostokąta. Wewnątrz izba bojowa 5,3 m kwadratowego. Ściana czołowa grubość 1,2 m, strop 1,1 m, ściana tylna 0,55 m. Przed wejściem 50-centrymetrowy próg chroniący załogę przed eksplozją granatu wrzuconego do przelotni. Wejście nie posiadało drzwi, które były zabezpieczone betonowym okapem - przelotnią. Ściana przednia obsypana była piaskiem z kamieniami polnymi i porośnięta trawą. Na stropie w korytkach nasypana ziemia porośnięta trawą. Na przedpolu znajdowały się zasieki i pola minowe.

2-3 września 1939 roku. Schrony nie zostały zdobyte w walce!

1 września odziały nie miały styczności z nieprzyjacielem.
2 września niemiecka 50 Dywizja Piechoty, rozpoznając pozycję, została odparta ogniem artylerii i broni maszynowej. Zapanowała radość, tym bardziej, że obyło się bez strat osobowych. Niestety trwała ona krótko, bo o północy przełamano wspomnianą linię Jezior Koronowskich.

3 września odziały niemieckie ponowiły atak na linię Kruszyn-Osówiec. Mimo zaciętej i zwycięskiej kolejnej obrony na odcinku w rejonie Osówca, w godzinach popołudniowych 3 września podjęto decyzję o wycofaniu jednostek i odwrocie w kierunku Bydgoszczy.

Z 3 na 4 września pod osłoną nocy, niepokonane odziały polskie opuściły stanowiska i brały udział w bitwie nad Bzurą i w obronie Warszawy.

Czasy współczesne

Do naszych czasów fortyfikacje Przedmościa Bydgoskiego zachowały się w stosunkowo
idealnym stanie, były zapomniane, zasypane i zarośnięte krzakami, zbożem.

Znalazła się grupa pasjonatów z Stowarzyszenia Miłośników Zabytków "Bunkier", Regionalnego Oddziału PTTK "Szlak Brdy", Stowarzyszenie Inicjatyw Lokalnych w Wojnowie oraz Towarzystwo Przyjaciół Pomorskiego Muzeum Wojskowego, którzy wspólnie je uporządkowali, odkopali i stworzyli trasę turystyczną prowadzącą najsilniej ufortyfikowanymi fragmentami przedmościa od stacji kolejowej w Zielonczynie do
Osówca – szlak czerwony.

Na szlaku można zobaczyć 17 schronów, o różnej konstrukcji i różnym przeznaczeniu, i 3 fundamenty rozpoczętych budowli.

Największą atrakcją jest skansen w Kruszynie w którym zrekonstruowano okopy i
całkowicie odkopano schron obserwacyjny. Na całej trasie schrony są ponumerowane cyframi arabskimi i znajdują się przy nich tablice informacyjne.

Ile podobnych obiektów jest w regionie, a ile w Polsce?
Tego typu budowli w regionie mamy jeszcze kilkanaście. Prócz prezentowanego Przedmościa Bydgoskiego (17+3 fundamenty) i wspomnianych linii Jezior Koronowskich (8), w naszym regionie schrony występują na północ od Grudziądza, na linii rzeki Osy (11). Dodatkowo należy wymienić pozycję Rytel - Kęsewo (6) i Zbiczno - Jeziora Brodnickie (4).
Kolejna lokalizacja w okolicach regionu to Wielkopolska. W Wielkopolsce schrony są zbudowane od Poznania poprzez Konin, Mogilno, Żnin i Wągrowiec oraz Kalisz, Turek, Pleszew - łącznie 112 obiektów! W porównaniu z naszym regionem to niewiele, ale i zakres terytorialny mniejszy i cele strategiczne przed wojną inne.

Natomiast w Polsce jest schronów łącznie min. 414 sztuk. Największe ufortyfikowane odcinki położone są okolicach Łodzi i Kalisza, Krakowa. Pozostałe regiony to Modlin, Wyszków, Tarnów i Przemyśl. Należy wymienić również rejon Półwyspu Helskiego - Rejon Umocniony Jastarni, gdzie znajdują się 4 schrony ciężkie i 1 lekki, i 1 nieukończony.

Dwa słowa na ich temat Rejonu Umocnionego Jastarnia. Schrony są szczególnie malownicze, bo odnowione, pomalowane. Jeden znajduje się na plaży od strony Zatoki Puckiej, kolejny na wydmie od strony morza, a kolejny na plaży od strony morza. Trzy lata temu gmina zainwestowała znaczne środki w odnowienie schronów i stanowi obecnie jedną z wielu militarnych atrakcji Półwyspu Helskiego. Godne polecenia i naśladowania.

Podsumowując
W mojej ocenie fortyfikacje Przedmościa Bydgoskiego zostały wykonane pospiesznie, a ich budowę rozpoczęto za późno. Można było wybrać lepsze miejsce na ich lokalizacje, szczególnie przy drodze Nakło – Bydgoszcz należało przesunąć lokalizację kilkaset metrów w kierunku zachodnim w miejscu, gdzie droga wije się zakrętami, a po stronie południowej i północnej drogi znajdują się małe wzgórza idealne do lokalizacji obiektów i ryglowania ogniem nieprzyjaciela wspomnianej drodze.

Z punktu widzenia militarnego schrony te nie spełniły swego zadania. W kampanii wrześniowej nie miały znaczenia militarnego. Docelowo nie opóźniły natarcia wojsk niemieckich.
Nie należy jednak zapominać, że żołnierze 15 DP Wielkopolskiej bohatersko bronili powierzonych im odcinków, które na linii Osówca nie zostały nigdy zdobyte przez nieprzyjaciela!

Są to obiekty militarne małej wielkości i niskiej odporności na pociski. Nie można ich w żaden sposób porównać z podobnymi umocnionymi pozycjami niemieckimi np. Pozycją Pomorską - Wałem Pomorskim czy Międzyrzeckim Rejonem Umocnionym. Jednak stanowią przykład ciekawej, polskiej myśli fortecznej i niesłusznie często mylone są z "niemieckimi bunkrami".
Zapomniane przez lata, są ponownie odkrywane przez pasjonatów i przywracane do życia, stanowiąc atrakcję turystyczną i żywą lekcję historii.

Zobacz też:

• Wysypisko śmieci w Wypaleniskach
• Szept historii w niemieckiej fabryce
• Historia na murach zapisana [foto]